Likwidacja granic w regionach przygranicznych - Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej (EUWT) jako instrument współpracy terytorialnej jednostek samorządu terytorialnego w Europie

Służebności osobiste, art. 296 - 305 KC

nabycie, utrata służebności osobistych oraz roszczenia z nimi związane

KC wyróżnia dwie formy służebności: gruntowe i osobiste, które wymagają osobnego omówienia. Służebności gruntowe są zatem przedmiotem osobnego skryptu.
Służebność osobista różni się od służebności gruntowej w pierwszym rzędzie uprawnionym do korzystania z niej podmiotem. O ile bowiem w przypadku służebności gruntowej takim uprawnionym jest każdorazowy właściciel albo użytkownik wieczysty nieruchomości władnącej, tak w przypadku służeności osobistych uprawnionym jest wyłącznie oznaczona osoba fizyczna.

A. Nabycie służebności osobistej
Służebności osobiste nabyć można wyłącznie w trybie pierwotnym albowiem służebności te są niezbywalne i nie podlegają dziedziczeniu (zob. art. 299 i 300 KC). Ponadto nie jest możliwe zasiedzenie (art. 304 KC).
Ostatecznie do zdarzeń kreujących służebności osobiste zaliczamy umowę oraz orzeczenie sądowe.

I. Ustanowienie służebności osobistej w drodze umowy
Podstawowym sposobem nabycia służebności osobistej jest czynność prawna, którą może być wyłącznie umowa (nie zaś jednostronna czynność prawna) pomiędzy właścicielem nieruchomości obciążonej a osobą fizyczną nabywającą służebność (por. Gniewek w: System prawa prywatnego (2005), § 51 nb. 125 – 126).
Ponieważ chodzi tu znów o zwykły tryb umowny, do ustanowienia służebności osobistej konieczne jest:

1. zawarcie umowy (zob. zasady ogólne - art. 66 i nast. KC),
2. ustalenie trakiej treści umowy, która odpowiada istocie służebności gruntowej i
3. dochowanie warunków, od których zależy skuteczność umowy.

Ad 1.
Tryb zawarcia umowy oraz ważność oświadczeń woli ustala się wg przepisów części ogólnej KC.

Ad 2.
Treść umowy ustanawiającej służebność osobistą jest taka sama jak w przypadku służebności gruntowych (art. 296 KC), z tym że uprawnionym jest w tym wypadku wyłącznie indywidualnie (z imienia i nazwiska) oznaczona osoba fizyczna. Oznacza to, że poza imiennym wskazaniem uprawnionego w umowie muszą znaleźć informacje na temat zakresu wykonywanej służebności, a więc uprawnień przysługujących osobie fizycznej względem nieruchomości. Kodeks podaje treść jednej ze służebności, tzw. służebności mieszkania. Ta służebność polega na uprawnieniu osoby fizycznej do korzystania z pomieszczeń i urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców budynku (art. 302 § 1 KC).

Ad 3.
Skuteczność umowy zależy natomiast od dochowania wymagań przewidzianych przez przepisy o przeniesieniu własności nieruchomości (art. 245 § 1 w zw. z art. 155 i nast. KC). Z przepisu art. 245 § 2 zd. 2 KC wynika, że niezbędna jest w tym wypadku forma aktu notarialnego wymagana lecz tylko dla oświadczenia właściciela nieruchomości, który tą służebność ustanawia, albowiem służebności osobiste mogą być ustanawiane wyłącznie na nieruchomościach. Ponieważ do ustanowienia służebności stosuje się także inne przepisy dot. przeniesienia własności nieruchomości, w tym także np. zasadę kauzalności materialnej (art. 156 KC), nieważność zobowiązania, z którego wynika obowiązek do ustanowienia służebności, powoduje nieważność aktu kreującego służebność.

II. Ustanowienie służebności osobistej przez akt władczy
Możliwe jest powstanie służebności osobistej w drodze konstytutywnego orzeczenia sądu. Zazwyczaj w tych wypadkach podstawą rozstrzygnięcia sądu będzie art. 146 KC (służebność drogi konicznej na rzecz samoistnego posiadacza nieruchomości), choć wydaje się możliwe również ustanowienie służebności osobistej w sprawie o zniesienie współwłasności, dział spadku, podziale majątku wspólnego małżonków (por. Szachułowicz w: Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz (2004), art. 296 nb. 4).
Ustaliło się przekonanie, iż przepis art. 296 KC nie stanowi samodzielnej podstawy do obciążenia nieruchomości służebnością osobistą, wbrew woli i zgodzie właściciela nieruchomości. Przepis ten nie zawiera kryteriów ustanowienia służebności na jednostronne żądanie osoby nie będącej właścicielem nieruchomości, ani nie zawiera roszczenia o ustanowienie takiej służebności (Gniewek w: E. Gniewek, Kodeks cywilny. Ksiêga druga. Własność i inne prawa rzeczowe. Komentarz, Zakamycze, 2001, art. 296 nr 2.2 z powołaniem na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15.2.1978 r., III CZP 1/78, niepubl. (LEX nr 8071)).
Z uwagi na treść art. 120 UGospNier teoretycznie możliwe jest również ustanowienie służebności osobistej na mocy aktu administracyjnego (tak też Gniewek, op.cit., nr 2.10).

B. Wygaśnięcie służebności osobistej
Służebność osobista wygasa niewątpliwie w okolicznościach, które powodują wygaśnięcie każdego ograniczonego prawa rzeczowego (zrzeczenie się, konfuzja, upływ terminu i ziszczenie się warunku rozwiązującego).
Na skutek odesłania art. 297 do przepisów o służebnościach gruntowych, służebności osobiste wygasają na skutek:

1. niewykonywania prawa przez 10 lat (art. 297 w zw. z art. 293 KC),
2. zniesienia służebności przez sąd na podstawie art. 294 i 295 KC oraz
3. zwolnienia ze służebności wg art. 290 § 1 in fine KC.

Szczególnymi sposobami wygaśnięcia, charakterystycznymi tylko dla służebności osobistej, są:

1. śmierć uprawnionej osoby fizycznej (art. 299 KC) oraz
2. zamiana służebności na rentę (art. 303 KC).

C. Roszczenia związane ze służebnościami osobistymi
Roszczenia wynikające ze stosunku służebności osobistej mogą być następujące:

• roszczenie o ustanowienie służebności osobistej (art. 146 w zw. z art. 145 KC),
• roszczenie o zamianę służebności na rentę (art. 303 KC),
• roszczenie o zmianę treści lub zakresu wykonywania służebności (art. 297 w zw. z art. 291 KC),
• roszczenie o zniesienie służebności na podstawie art. 294 albo 295 KC.

I. Roszczenia o ustanowienie służebności osobistej
Podstawą prawną żądania tej treści jest art. 146 w zw. z art. 145 KC. Wynika z niego, iż ustanowienia służebności drogi koniecznej jako służebności osobistej może domagać się samoistny posiadacz nieruchomości władnącej. Jest nim, zgodnie z art. 336 KC, ta osoba, która włada nieruchomością jak właściciel.
Poza tym muszą wystąpić okoliczności opisane w art. 145 uzasadniające powstanie służebności drogi koniecznej, tzn. brak odpowiedniego dostępu nieruchomości władnącej do drogi publicznej lub należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich. Przesłanki te opisano bliżej w skrypcie dot. służebności gruntowych, w części dotyczącej roszczenia z art. 145 KC. Nie ma tu natomiast miejsca dla przesłanki wynikającej z art. 285 § 2 KC (trwałe i obiektywne zwiększenie użyteczności nieruchomości władnącej), gdyż jest to warunek charakterystyczny tylko dla służebności gruntowej.
Z orzecznictwa SN wynika ponadto, iż przepis art. 146 KC jest aktualny, tylko wówczas, gdy nie można ustanowić służebności gruntowej drogi koniecznej, a więc w wypadku, gdy właściciel nieruchomości nie chce lub nie może wystąpić o ustanowienie drogi w trybie art. 145 KC (tak SN w postanowieniu z 28.5.1971 r., III CRN 109/71, LEX nr 6937). Mamy więc do czynienia z subsydiarnością roszczenia.

II. Roszczenie o zamianę służebności na rentę, art. 303 KC
Jest to roszczenie charakterystyczne dla służebności osobistych. Aktualizuje się ono wówczas, gdy uprawniony z tytułu służebności osobistej dopuszcza się rażących uchybień przy wykonywaniu swego prawa. Jest to roszczenie przysługujące wyłącznie właścicielowi nieruchomości obciążonej przeciwko osobie fizycznej, na rzecz której ustanowiono służebność osobistą. Nie może więc domagać się zmiany służebności na rentę osoba fizyczna, której dana służebność przysługuje (tak wyraźnie też SA w Katowicach w wyroku z 9.1.1992 r., I ACr 484/91, opubl. w OSA1992 r. nr 6, poz. 52).
Dalszymi przesłankami omawianego roszczenia z art. 303 KC jest wystąpienie rażących uchybień osoby fizycznej przy wykonywaniu służebności. Chodzi więc o takie wykroczenia przeciw treści służebności, które powodują, iż zachowanie uprawnionego nie ma nic wspólnego z uprawnieniami wynikającymi ze służebności albo wręcz jej nadużycie (por. Szachułowicz w: Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz (2004), art. 303 nb. 3 – 4).
Ponadto uchybienia te winny być rażące i występować wielokrotnie (Rudnicki, Kodeks cywilny. Księga druga. Komentarz (2001), str. 435).

III. Roszczenie o zmianę treści lub zakresu wykonywania służebności, art. 297 w zw. z art. 291 KC
Treść i przesłanki tego roszczenia są identyczne, jak w przypadku roszczenia o zmianę treści lub zakresu wykonywania służebności gruntowej, stąd też odsyłamy do skryptu o służebnościach gruntowych. Gniewek wyklucza jednak stosowanie art. 290 § 1 dla służebności osobistych (Gniewek [w:] E. Gniewek, Kodeks cywilny. Ksiêga druga. W³asnoœæ i inne prawa rzeczowe. Komentarz, Zakamycze, 2001, art. 297 nr 2).

IV. Roszczenie o zniesienie służebności, art. 294 lub 295 KC
Także i w tym wypadku chodzi o odpowiednie zastosowanie przepisów o służebności gruntowej, wobec czego w tym miejscu należy sięgnąć do odpowiedniego skryptu o służebnościach gruntowych.

---

CategorySluzebnosci