Likwidacja granic w regionach przygranicznych - Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej (EUWT) jako instrument współpracy terytorialnej jednostek samorządu terytorialnego w Europie

Roszczenie negatoryjne

treść i przesłanki roszczenia negatoryjnego z art. 222 § 2 KC

Ochrona własności - roszczenia uzupełniające

Są to roszczenia związane z rozliczeniami (stąd też nazwa: roszczenia rozliczeniowe, roszczenia dodatkowe) po realizacji roszczenia windykacyjnego.

Ustawa wyróżnia następujące rodzaje roszczeń:
1) roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy,
2) roszczenie o zwrot pożytków albo ich ekwiwalentu oraz
3) roszczenie o odszkodowanie za szkodę spowodowaną zużyciem, pogorszeniem albo utratą rzeczy.

Roszczenia te są samodzielne, co oznacza, że mogą być dochodzone niezależnie od roszczenia windykacyjnego oraz mogą być odrębnym od tego roszczenia przedmiotem obrotu.

I. Roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy
Wynagrodzenie należy ściśle odgraniczyć od odszkodowania. Wynagrodzeniem jest kwota, która ułatwia wierzycielowi osiągnięcia celu gospodarczego polegającego na zrównaniu jego stanu majątkowego (w zakresie ograniczonym jednak do skutków wynikających z prawa własności określonej rzeczy) do poziomu, który można byłoby osiągnąć, gdyby właściciel z niej mógł korzystać (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.6.2000 r., IV CKN 1159/00 LEX 52472). Oznacza to m.in. niemożność stosowania do wynagrodzenia art. 363 § 2 KC i innych przepisów dotyczących wyłącznie roszczeń odszkodowawczych.
W tym miejscu trzeba rozgraniczyć, czy roszczenie jest kierowane przeciw posiadaczowi w dobrej czy w złej wierze.

1. Roszczenia przeciw posiadaczowi w dobrej wierze, art. 224 § 2 zd. 1 KC
Wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy przysługuje od właściciela w dobrej wierze, gdy zostało wytoczone wobec niego powództwo o wydanie rzeczy.

a. posiadacz
Przepis art. 224 § 2 zd. 2 KC w pierwszym rzędzie stosuje się wobec posiadacza samoistnego (art. 336 alt. 1 KC). Na podstawie art. 230 KC można roszczenia o korzystanie z rzeczy podnieść także wobec posiadacza zależnego, o ile jednak z przepisów regulujących ten stosunek nie wynika nic innego.

b. dobra wiara
Roszczenie o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie rzeczy przysługuje na podstawie art. 224 § 1 KC tylko od posiadacza w dobrej wierze. W dobrej wierze działa ten posiadacz, który jest przekonany, że rzecz posiada zgodnie z przysługującym mu prawem, a jego przekonanie jest usprawiedliwione okolicznościami (Ignatowicz/Stefaniuk, Prawo rzeczowe (2003), str. 294). Należy pamiętać, iż zgodnie z art. 7 KC dobrą wiarę należy domniemywać, co oznacza, że to na właścicielu rzeczy spoczywa ciężar udowodnienia, że posiadacz był w złej wierze.

c. powzięcie wiedzy o wytoczeniu powództwa windykacyjnego
Wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy przysługuje właścicielowi tylko od momentu, gdy posiadacz dowiedział się o wytoczeniu przeciw niemu powództwa windykacyjnego. Za okres używania rzeczy przed powzięciem wiedzy o wytoczeniu powództwa o wydanie rzeczy właścicielowi wynagrodzenie się nie należy. Wytoczenie powództwa następuje w Polsce z momentem doręczenia pozwu pozwanemu. Miarodajne jest więc, kiedy posiadacz dowiedział się o powództwie skierowanym wobec niego. Z chwilą dowiedzenia się o powództwie posiadacz w dobrej wierze nie staje się posiadaczem w złej wierze, lecz powinien się liczyć z możliwością przegrania procesu i wynikającym stąd obowiązkiem wydania rzeczy.

2. Roszczenia przeciw posiadaczowi w złej wierze, art. 225 zd. 1 KC
W pełnym zakresie wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z rzeczy można domagać się od posiadacza w złej wierze.

a. posiadacz
Także i w tej sytuacji rodzaj posiadania nie ma znaczenia – odpowiada bowiem każdy z posiadaczy, chyba że w przypadku posiadania zależnego przepisy szczególne inaczej regulują rozliczenia z tytułu korzystania z rzeczy, art. 230 KC.

b. zła wiara
Dobra wiara jest wykluczona, gdy posiadacz wiedział o braku swego uprawnienia do władania rzeczą praz gdy jego niewiedza wynikała z niedbalstwa (Ignatowicz/Stefaniuk, Prawo rzeczowe (2003), str. 294).

II. Roszczenie o zwrot pożytków albo ich równowartości
W tym wypadku także przesłanki i zakres roszczenia zależą od istnienia dobrej wiary posiadacza.

1. Roszczenia przeciw posiadaczowi w dobrej wierze, art. 224 § 2 zd. 2 KC
Od momentu dowiedzenia się o wytoczeniu powództwa posiadacz (samoistny i zależny) zobowiązany jest do zwrotu pobranych od tej chwili pożytków, których nie zużył, jak również uiścić wartość tych, które zużył. Pożytki pobrane zanim posiadacz dowiedział się o wytoczeniu powództwa windykacyjnego pozostają własnością posiadacza.
Pożytki rzeczy obejmują zarówno pożytki naturalne jak i pożytki cywilne (art. 53 KC
Nie obejmuje powyższe roszczenie natomiast tych pożytków, których posiadacz z powodu złej gospodarki nie uzyskał i to niezależenie od tego, czy nastąpiło to przed czy po wytoczeniu powództwa windykacyjnego.

2. Roszczenia przeciw posiadaczowi w złej wierze, art. 225 zd. 2 KC.
Posiadacz w złej wierze jest zobowiązany zwrócić pożytki, których nie zużył, jak również uiścić wartość tych pożytków, które zużył oraz uiścić wartość tych pożytków, których z powodu złej gospodarki nie uzyskał. Oznacza to poszerzoną w stosunku do posiadacza w dobrej wierze odpowiedzialność posiadacza w złej wierze. W razie złej wiary posiadacza wyrównanie zakłada więc istnienie po stronie właściciela uzdolnień do osiągnięcia optymalnych pożytków (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9.6.2000 r., IV CKN 1159/00 LEX 52472).

3. Zakres roszczenia w obu przypadkach
Pewne zasady są dla obydwu powyższych roszczeń wspólne. Nie ma bowiem znaczenia dla tych roszczeń to, czy właściciel rzeczy, który podnosi powyższe roszczenie sam uzyskałby te pożytki, czy też nie (Dybowski, Ochrona własności, str. 189). Obowiązek ten obejmuje więc także te pożytki, które uzyskane zostały dzięki osobistym zabiegom i zdolnościom posiadacza.

III. Roszczenie o odszkodowanie za zużycie, pogorszenie albo utratę rzeczy
Zakres i przesłanki roszczenia zależą od istnienia dobrej albo złej wiary posiadacza, wobec którego roszczenie jest skierowane.

1. Roszczenie przeciw posiadaczowi w dobrej wierze, art. 224 § 2 zd. 1 in fine KC
Odpowiedzialność na podstawie art. 224 § 2 zd. 1 in fine KC zależy istnieje, gdy posiadacz był w dobrej wierze i po dowiedzeniu się o wytoczeniu powództwa doszło do zużycia, pogorszenia albo utraty rzeczy z winy posiadacza.

a. posiadacz w dobrej wierze
Przepis ten również dotyczy posiadacza samoistnego jak i zależnego, z tym że ten ostatni odpowiada tylko w takim zakresie, w jakim z przepisów regulujących ten stosunek nie wynika nic innego (art. 230 KC). Dobrą wiarę należy i w tym wypadku – zgodnie z z ogólną zasadą art. 7 KC – domniemywać.

b. zużycie, pogorszenie lub utrata rzeczy
Zużycie rzeczy oznacza tylko takie zużycie, które wykracza poza granice normalnego następstwa korzystania z rzeczy.
Pogorszenie rzeczy oznacza dopuszczenie do tego, iż stan rzeczy w chwili wydawania jej właścicielowi był gorszy niż w chwili objęcia jej w posiadanie.
Utrata rzeczy oznacza ustanie jej bytu fizycznego raz wyjście spod władztwa posiadacza na skutek zgubienia, kradzieży, porzucenia.

c. wina posiadacza
Posiadacz odpowiada za zużycie, pogorszenie i utratę rzeczy po pierwsze tylko wtedy, gdy doszło do tego po chwili, w której dowiedział się o wytoczeniu przeciw niemu powództwa windykacyjnego.
Ustawodawca odmienne reguły nakazuje stosować dla zużycia rzeczy i odmienne dla pogorszenia i utraty rzeczy.

aa. pogorszenie lub utrata rzeczy
Pogorszenie lub utrata rzeczy musiałaby nastąpić z winy posiadacza. Stosuje się tutaj – z braku przepisów szczególnych – ogólne reguły wynikające z prawa zobowiązań (w szczególności art. 355 KC). Wina może mieć więc charakter winy umyślnej jak i nieumyślnej. Ponieważ KC w art. 224 nie uzależnia odpowiedzialności od stopnia winy, należy przyjąć, że posiadacz odpowiada zarówno za lekkomyślne zużycie (pogorszenie, utratę) jaki i zużycie (pogorszenie, utratę) wynikające z niedbalstwa.
Ustawodawca dokonał tu ułatwienia na rzecz właściciela rzeczy dochodzącego roszczenia i nakazał domniemywać winę posiadacza. Na posiadaczu ciąży więc obowiązek wykazania, iż pogorszenie (utrata) rzeczy nastąpiła bez jego winy.

bb. zużycie rzeczy
Domniemanie to jednak nie obejmuje zużycia rzeczy. W tym zakresie odpowiedzialność posiadacza jest absolutna (Gniewek, System prawa prywatnego, Prawo rzeczowe. Tom 3. § 27 nb. 193).
Z natury rzeczy zużycie dotyczy tylko zużywalnych rzeczy ruchomych (verbrauchbare Sachen).

2. Roszczenie przeciw posiadaczowi w złej wierze, art. 225 KC
Posiadacz w złej wierze odpowiada inaczej za zużycie a inaczej za pogorszenie i utratę rzeczy.

a. odpowiedzialność za zużycie rzeczy
Posiadacz w złej wierze odpowiada za zużycie rzeczy tak samo jak posiadacz w dobrej wierze, który dowiedział się o wytoczeniu powództwa windykacyjnego. Odpowiedzialność ta ma charakter absolutny, brak jest bowiem możliwości uwolnienia się od odpowiedzialności przez posiadacza (Gniewek, System prawa prywatnego, Prawo rzeczowe. Tom 3. § 27 nb. 193). Spór, o którym pisano wcześniej (zob. pkt III.1.c.bb.), na temat absolutnej odpowiedzialności za zużycie rzeczy, przenosi się także na odpowiedzialność posiadacza w złej wierze.
Z natury rzeczy zużycie dotyczy tylko zużywalnych rzeczy ruchomych (verbrauchbare Sachen).

b. odpowiedzialność za pogorszenie i utratę rzeczy
Za pogorszenie i utratę rzeczy posiadacz w złej wierze odpowiada najostrzej, tzn. odpowiada nie tylko za zawinione działania prowadzące do pogorszenia i utraty rzeczy, ale także za przypadek (casus mixtus). Jego odpowiedzialność może być więc wyłączona tylko wtedy, gdyby wykazał, że rzecz uległaby pogorszeniu lub utracie także wtedy, gdyby znajdowała się w posiadaniu uprawnionego. Sam dowód braku winy posiadacza nie wystarczy.

IV. Roszczenia z innych przepisów
Przepisy art. 224 i nast. nie regulują wyczerpująco wszystkich kwestii związanych z rozliczeniami pomiędzy właścicielem rzeczy a jej posiadaczem. Stąd też słusznie przyjmuje się, że w kwestiach nieunormowanych przez art. 224 i nast. należy sięgać do powszechnych zasad prawa cywilnego (Gniewek, System prawa prywatnego, Prawo rzeczowe. Tom 3.§ 27 nb. 148). Dlatego na podstawie innych przepisów KC właściciel może dochodzić:
- wydania surogatu, który posiadacz uzyskał w zamian za rzecz (np. cenę uzyskaną za zbycie rzeczy) na podstawie art. 405 KC,
- przywrócenia rzeczy do stanu poprzedniego,
- naprawienia szkody powstałej na skutek uszkodzenia lub utraty rzeczy (Gniewek, System prawa prywatnego, Prawo rzeczowe. Tom 3.§ 27 nb. 172 i 178).
W zakresie jednak jakim art. 224 i 225 regulują stosunki pomiędzy właścicielem a posiadaczem stanowią wyłączne podstawy odpowiedzialności (wyrok SN z 9.6.2000 r., IV CKN 1159/00, niepubl. (LEX 52472)).